انچه کوهنوردان باید در مورد مارها بدانند
آنچه كه درباره مارهای سمی و غیرسمی برای كوه‌نوردان و طبیعت‌دوستان آموزنده است و نقش پیشگیری و اطلاعات عمومی دارد، در این نوشتار آورده شده است.
این مقاله خلاصه ای از کتاب دانستنیهای مار است و البته در بخشهای انتهایی كتاب “دانستنی های مار” مواردی درباره كمكهای اولیه نیز آورده شده كه به جهت بعضی ابهامات موجود در آن، ترجیح داده شد كه از ذكر آنها خودداری شود.
- مارهای سمی معمولاً دمهای كوتاهی دارند، و به همین دلیل توان تعقیب طولانی شما را ندارند.
- مارهای سمی معمولاً شب‌ها از لانه‌ی خود خارج می‌شوند.
- زبان مار آلتی است برای جفت‌یابی و ردیابی طعمه و به هیچوجه نیش مار ارتباطی با آن ندارد.
- خطرناكترین مارهای دنیا عبارتند از: تایپان استرالیا، شاه كبری آسیا، مامبای سیاه آفریقا و زنگی آمریكا
- مارها یك روز غذا می‌خورند و 15 روز به هضم آن می‌پردازند.
- مارهای غیر سمی معمولاً چابكتر از مارهای سمی هستند.
- 70 درصد گزیدگیها در زیر زانو می‌باشد.
- روش دور کردن مار با كوبیده سیر، تنباكو و نمك در محل کمپ شما می‌تواند موثر باشد.
- نوع غذای مار در تركیب و تغلیظ سم آن نقش بسزایی دارد.
- قدرت پرش مارها معمولاً یك سوم طولشان است.
- سر مثلثی بزرگتر از عرض بدن می‌تواند نشانه‌ای از مار سمی باشد.
- بچه مارهای سمی هم از بدو تولد توان گزش دارند.
- مارهای غیر سمی ایران نمی‌توانند هیچ آسیبی به انسان وارد كنند.
- مارهای آبی منطقه‌ی شمال ایران همگی غیر سمی می‌باشند، ولی مارهای دریایی كه محل زیست آنها دریای جنوب ایران می‌باشد همگی سمی و خطرناك هستند.
- اكثر مارهای عظیم‌الجثه غیر سمی هستند.
- به محض مشاهده‌ی مارهای سمی مسیر خود را تغییر دهید.
- همیشه در كوهپیمایی یك چوب‌دستی (یا باتوم) با خود داشته باشید. حركت چوب‌دستی موجب باعث دور كردن مار از سر راه شما می‌گردد.
- در هنگام ماهیگیری مراقب اطراف خود باشید.
- در صورتی كه مورد تعقیب ماری قرار گرفتید به صورت زیگزاگ حركت كنید.
- اگر با یك مار در طبیعت برخورد كردید، این احتمال را بدهید كه ممكن است مارهای دیگری هم در همان حوالی وجود داشته باشند.
- از اطراق در مكانهایی كه دارای سنگلاخ با سوراخ‌های متعدد است جداً پرهیز كنید.
- در صورت برخورد ناگهانی با مار از هرگونه حركت تهاجمی پرهیز نمایید. چون چشم مار از حركت و حرارت تحریك می‌شود.
- فراموش نكنید شما كه در طبیعت بدنبال آب، درخت، سایه و گل هستید، مارها هم دقیقاً دنبال همین موارد هستند.
- از اطراق در مكانهایی كه دارای گل و گیاه فراوان و فاقد دید كافی می‌باشد جداً پرهیز كنید.
- در هنگام چیدن گل مواظب باشید.
- در هنگام پوشیدن كفش در طبیعت، حتماً داخل آن را بازدید كنید.
- در هنگام رفتن به طبیعت حتماً از چكمه و پوتین استفاده كنید.
- در طبیعت هرگز به چشمان خود اعتماد نكنید، چون بعضی مارها خود را به شكلهای مختلف در می‌آورند.
- در صورت برخورد با مار به آرامی از آن فاصله بگیرید.
- دست و پای خود را در مكانهای مشكوك كه بازرسی آنها با چشم میسر نیست وارد نكنید.
- در بیابانها قبل از بازدید دقیق اماكن موجود یا سایه‌بانها، داخل آنها نشوید و در آنها اطراق نكنید.
- از نشستن بر روی تنه‌ی درختان بر زمین افتاده یا تخته سنگها، قبل از بازرسی دقیق آنها خودداری كنید.
- بعد از غروب آفتاب، به جمع كردن چوب برای سوزاندن و یا كار دیگر نپردازید و در روز هم چوبهای انباشته شده در بیابان یا روستا را قبلاً با چوب بلندی جابجا كرده و سپس آنها را بردارید.
- در تاریكی شب در بیابان قدم نزنید. از پا برهنه راه رفتن در اطراف كلبه‌های روستایی خودداری كنید. اصولاً برای كوه‌نوردی یا پیاده‌روی در دشت و صحرا هنگام روز هم باید از كفشهای ساق بلند مناسب نظیر چكمه یا پوتین استفاده شود.
- نزدیك توده‌های انبوه اشیای زاید و بی مصرف و یا دسته چوبها و علفهای انباشته بر روی هم و همچنین در دهانه‌ی غارها، حفره‌ها و یا باتلاقها، چاهها و قناتها و به طور كلی مكانهای متروكه نخوابید.
- فاصله‌ای كه مارها می توانند به انسان حمله كنند بر حسب نوع مار متفاوت است، ولی آنها معمولاً بیش از فاصله‌ی 50 سانتیمتری قادر به حمله نیستند. بنابراین پس از مشاهده‌ی مار، در فاصله‌ی قدرت حمله آن قرار نگرفته و از بازی كردن در اطراف محل خودداری كرده و از آنجا دور شوید.
- در آبهایی كه در داخل و یا در اطرافشان احتمال وجود مار است وارد نشوید.
- برخی از مارها قادرند خود را از درخت و یا دیوار خرابه‌ها بالا بكشند. بنابراین در مكانهای مشكوك، قبل از بالا رفتن از درخت یا دیوار و یا دست گذاردن بر روی آنها احتیاط و دقت لازم را رعایت نمایید.
- بهتر است از وسط علفزارهای بلند و گندم‌زارها بدون پاپوش مناسب رد نشوید. یا بوته‌های انبوه را زیر پا نگذارید و یا به كندن آنها اقدام نكنید، و در صورت اجبار قبلاً با استفاده از یك چوب بلند دقیقاً به بررسی محل پرداخته و از نبودن مار اطمینان حاصل كنید.
- اگر تصادفاً مورد حمله‌ی مار قرار گرفتید برای احتراز از حمله‌ی بعدی مار، هر چه زودتر از آن محل دور شوید.
- هیچگاه به تنهایی به كوه‌نوردی یا راهپیمایی در محلهایی كه احتمال وجود مار سمی می‌رود نروید.
- برای گردش در مكانهایی كه امكان وجود مار هست، جعبه‌ی كمكهای اولیه جهت گزیدگی را همراه داشته باشید.
- مارهای سمی دارای سری مثلثی، مردمك چشم عمودی، دمی كوتاه و كلفت و طرز حركت بطنی می‌باشند.
- مارهای غیر سمی دارای سری گرد یا بیضی شكل، مردمك چشم گرد و از قطر میانی بدن تا انتهای نوك دم، باریك می‌شوند و طرز حركت آنها مستقیم و مارپیچ است.
- مارهای سمی كبری و كفچه مار ایران كلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می‌باشند و در حالت دفاعی مشخصه‌ی مار سمی را نشان می‌دهند.
- مارهای نیمه سمی كلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می‌باشند و تنها فرق آنها با مارهای غیر سمی دم متوسط آنها می‌باشد كه كمی كوتاهتر از مارهای غیر سمی و كمی بلندتر از مارهای سمی می‌باشد (مثل یله مار و طلحه مار).
- تحرك مارها در شب و در تاریكی بوده و اكثر صید آنها در شب انجام می‌شود.
- مارها از محیط پر جنب و جوش و پر سر و صدا گریزان‌اند و به طور طبیعی خود را از معرض دید پنهان نگه می‌دارند.
- دریا و دریاچه‌های بسته مثل دریای خزر فاقد مارهای دریایی هستند.
- مارها معمولاً بر حسب نوع، برای فرار از خطر از امكانات متفاوتی استفاده می‌كنند؛ برخی به سرعت از محیط دور می‌شوند، بعضی با استفاده از نقش و نگار و رنگ خود از دید پنهان می‌مانند، یا مثل برخی دیگر از خزندگان رنگ خاص محیط زیست خود را دارند تا از خطر محفوظ باشند. عده‌ای از مارهای سمی با ایجاد صدا كه یا مربوط به حركات مالشی پولكها و یا مربوط به تنفس جانور است به دشمن اخطار می‌كنند كه دور شوند. انواع مار كبری با باز كردن دنده‌های ناحیه گردن خود، این قسمت از بدن را پهن می‌كنند تا نشان دهند كه آماده‌ی حمله‌اند. كبراهای تف‌كننده با پاشیدن سم در چشم دشمن، آن را از خود دور می‌سازند. این ترشحات در انسان، كوری موقت ایجاد می‌كند.
- سم مارها به دو دسته‌ی كلی تقسیم می‌شود: زهرهای مختل‌كننده‌ی جریان خون و زهرهای فلج‌كننده‌ی اعصاب. هر نوع مار، زهری مخصوص به خود دارد كه در تركیب شیمیایی با زهر انواع مارهای دیگر متفاوت است. به همین دلیل شخص مارگزیده باید با واكسن و سرمی مداوا شود كه در برابر آن نوع زهر اثر و كارآیی دارد (بهمین دلیل توصیه می‌شود كه مار گزنده‌ی یك فرد را باید كشت و برای تشخیص نوع آن به مراكز درمانی برد؛ البته این به شرطی است كه همراهان فرد گزیده شده قادر به تشخیص نوع مار نباشند).
- تقریباً از 2700 نوع ماری كه بر روی كره‌ی زمین وجود دارد حدود 400 نوع آن سمی هستند، از این تعداد فقط حدود 50 نوع می‌توانند با نیش سمی خود برای انسان خطرناك باشند. در كشور ایران تا به حال 65 نوع مار سمی و نیمه سمی و غیر سمی شناسایی شده است. از این 65 نوع، 60 نوع متعلق به خشكی و 5 نوع دریایی می‌باشند. از 60 نوع مار خشكی ایران، 13 نوع سمی، 7 نوع نیمه سمی و40 نوع غیر سمی می‌باشند و 5 نوع مار دریایی ایران كه محل زیست آنها در خلیج فارس و دریای عمان است همگی سمی می‌باشند.
- میزان خطرناك بودن گزش یك مار زهردار فقط به قدرت زهر بستگی ندارد، بلكه بستگی به این نیز دارد كه چه مقدار زهر تزریق شود. اگر زهردان مار تقریباً خالی باشد، مثلاً در صورتی كه كمی قبل از گزش، مار طعمه‌ای را شكار كرده و گزیده باشد، خطر، بسیار كمتر از زمانی است كه زهردان مار پر است. همچنین اندازه و وضع بدن انسان گزیده شده و نیز قسمتی از بدن كه گزیده شده در تعیین میزان خطر گزیدگی اهمیت دارد. در انسانهای بیمار و یا كوچك‌اندام، اثر زهر شدیدتر از انسانهای سالم و درشت اندام است. گزش در عضله، كم خطرتر از هنگامی است كه یكی از رگهای اصلی بدن گزیده شود؛ چرا كه زهر از این طریق سریعتر در بدن پراكنده می‌شود.
- شك و تردید در سمی یا غیر سمی بودن مار باعث ناراحتی فرد گزیده شده می‌شود. احتمال دارد در گزش یك مار سمی زهر وارد بدن نشود یا بر عكس گزش یك مار غیر سمی باعث احساس هیجان و حتی عوارض عصبی و روانی گردد و این هیجانات ممكن است سستی و ناتوانی و سرگیجه ایجاد كرده و موجب تشدید و بی نظمی تنفس و نبض و گاهی هم باعث بروز یك حالت شوك ابتدایی شود. از طرفی تمام این علائم ممكن است بعد از یك مسمومیت واقعی ظاهر شود. بنابراین در موقع درمان یك مصدوم باید تمام نشانه‌ها را به خاطر سپرد.
تشخیص سمی یا غیر سمی بودن مار از اثر گزش:
چون شكل و موقعیت دندان در مارهای سمی و غیر سمی با یكدیگر تفاوت دارد بنابراین با دقت در آثار دندانی در محل گزش می‌توان، سمی یا غیر سمی بودن مار تشخیص داد:
مارهای غیر سمی: در محل گزش این نوع مارها، اثر چهار ردیف دندانی یكسان كه به صورت دو قوس آرواره است دیده می‌شود.
مارهای سمی: در مارهای سمی، چون دندانهای سمی از سایر دندانها بلندترند، معمولاً در قوس بیرونی تنها اثر یك یا چند دندان به صورت حفره‌ای در طرفین اثر دندانی قوس میانی مشاهده می‌گردد. از محل این حفره‌های كوچك دندانی كه جای دندان تزریق‌كننده سم است خونابه خارج می‌شود.
نشانه‌های مهم مسمومیت حاصل از مارگزیدگی برحسب انواع مارها به شرح زیر می‌باشد:
گزش افعی‌ها: معمولاً ادرارهای خونی یا هموگلوبینوری و بعد عدم انعقاد خون ظاهر می‌شود. در همو گلوبینوری رنگ پلاسما قرمز یا تیره می‌باشد. سم بعضی افعی‌ها اثری روی انعقاد خون ندارد. گزش افعی غالباً همراه با درد شدید و علائم خونریزی موضعی و ظهور دانه‌های قرمز و چسبندگی خون در یكی دو ساعت اول است.
گزش گروه آلاپیده مانند كبری: سستی و خواب‌آلودگی و فلج حلق از علائم مهم به شمار می‌رود. خونریزی یا هموروژی و عدم انعقاد خون مشهود است. این نشانه‌ها در مدتی كمتر از یك ساعت ظاهر می‌شود و به سرعت پیشرفت می‌كند، به نحوی كه سستی و اختلال دستگاه تنفسی و احیاناً شوك قلبی را همراه دارد.
منبع: سایت کوه نیوز سید كاظم موذن‌زاده – کتاب دانستی های مار
خرید وسایل امداد و نجات کوهستان
